"БАРЛЫҚ ҚАЗАҚСТАНДЫҚТЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫНА СОҚҚЫ"
Қазақстандық саясаттанушы Данияр Әшімбаев Украинадағы соғысты кремльше "арнайы әскери операция" деп атап, Астананың ол бойынша бейтарап позиция ұстанып келгенін жазды. Сарапшы Қазақстан тарабының Киевпен байланысты дамытуға күш салғанын, Тоқаев бұл қақтығыс бойынша түрлі мәлімдемелер жасағанын айтады.
"Қазақстан аумақ тұтастығы принципін жүйелі түрде қорғап келеді, мұны Украина мүддесінен емес, осы қағиданың әмбебап сипатына сүйене отырып жасайды. Қазақстан идеологиялық тұрғыдан Украина емес және Астана өте прагматик ұстанымда. Сондықтан Киев пен оның билеушілері Қазақстанды айқын нысанаға айналдырады" деп жазды Әшімбаев.
Оның айтуынша, бұл соғыста Қазақстан бейтарап болып қалуға тырысқанымен, Украина керісінше оған қарсы әрекет етіп жатыр.
Тағы бір қазақстандық саясаттанушы, халықаралық қатынастар маманы Таир Нұғманов та осыған ұқсас пікір айтқан. Сарапшы "Каспий құбыр консорциумы – Қазақстан бюджетінің басым бөлігін қалыптастыратын ірі экспорттық бағыты, сондықтан бұл инфрақұрылымға жасалған шабуыл – барлық қазақстандықтың әл-ауқатына тікелей соққы" дейді. Оның сөзінше, Қазақстанның сыртқы істер министрлігінің Киевке ресми наразылығы – өте орынды әрекет.
"Украинаға аса жанашыр адамдар мынадай бір қарапайым фактіні елемей отыр. Қазір жер бетінде Қазақстанның стратегиялық инфрақұрылымына тұрақты түрде әскери соққы жасап отырған жалғыз ғана мемлекет бар. Және неге екені белгісіз, оларға кешірім танытып, келесі бетімізді тосып тұруымыз қажет секілді көрінеді" деп жазды Таир Нұғманов.
"НАЗАРБАЕВ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАТЕЛІК"
Саясаттанушы Досым Сәтпаевтың Қазақстанның реакциясы туралы пікірі басқаша. Сарапшының айтуынша, бір-бірінің энергетика инфрақұрылымына шабуыл жасау – соғысып жатқан Ресейдің де, Украинаның да соғыс тактикасы екенін ресми Астана ұмытпауы керек.
Саясаттанушы Досым Сәтпаев
"Әрбір соғысушы тарап қарсыластың қорғанысындағы әлсіз тұстарды іздеп, зымырандар мен дрондардың көмегімен өзара шабуыл санын одан әрі арттыра береді. Бұл – болашақты есепке алғандағы тактика, өйткені кез келген келіссөз басталса, әр тараптың қолында өз тетігі болғанын қалайды" деп жазды Сәтпаев.
Оның айтуынша, мұнай экспортын Ресейге тым көп тәуелді етіп қойған Астана кінәні өзінен іздеуі керек.
"Ел Назарбаев дәуіріндегі стратегиялық қателік салдарынан бір құбырға тәуелді болып қалды. Дәл сол бірінші президент кезеңінде Қазақстан шикізатқа тәуелділікті азайтудың орнына, экспорттың барлық мұнай ағымын Каспий құбыр консорциумы дейтін жалғыз бағытқа салды. Бұл, әрине, консорциум акционерлерінің бәріне тиімді болды. Алайда 30 жылдан аса уақыт ішінде өзге балама маршруттарды дамытуға да, ең бастысы – экономиканың шикізат құрылымын өзгертіп, оны сыртқы қатерге төзімдірек етуге болар еді, әрі бұл бағыт анағұрлым тиімді болатын. Қазір ел бір ғана құбырға байланған күйде қалды. Бұл – ұзаққа созылатын жағдай және мұны жедел өзгерту мүмкін емес" деп жазды Сәтпаев.
МӘСКЕУМЕН БАЙЛАНЫСТЫҢ САЛДАРЫ
Ал Украинадағы әскери талдаушы, елдің қорғаныс министрлігінің кеңесшісі болған Алексей Копытьконың сөзінше, Киев Астананың бейтарап ұстанымын түсінеді, бірақ Мәскеумен байланыстың салдарын да өзі болжауы керек.
"Астана әлсіреген Ресеймен экономикалық байланыстан пайда көргісі келсе, агрессормен және ресейлік әскери қылмыскерлермен әріптестіктің қауіп-қатерін де мойнына алуға тура келеді" деп жазды ол Facebook-тегі парақшасында.
Копытьконың сөзінше, бұл құбырды қанша жерден халықаралық жоба десең де, оның 51 пайызын Ресей бақылайтынын, Мәскеу өзінің де мұнайын осы Каспий құбыр консорциумы (КҚК) құбыр желісімен тасымалдап отырғанын жоққа шығаруға болмайды.
"Қазақстандық достарымыз бір жайтты түсінуі керек. Мысалы, бүгін түнде Киев маңындағы Вышгородтың тұрғын аудандарына Ресей үш рет кассеталық оқ-дәрілермен дрон шабуылын жасады. Құрбандар бар. Мұндай оқ-дәрілердің жалғыз мақсаты – мүмкіндігінше көп адамды өлтіру немесе жаралау. Яғни "әскери нысана" туралы ешқандай ишара да жоқ. Бұл – Ресейдің саналы түрде жасаған әскери қылмысы. Біз Қазақстан билігінен Ресейдің бейбіт украин қалаларына жасаған шабуылдарын ашық айыптағанын естімейміз. Ал мәлімдемелерде баланс болмаса, бұл шынымен де "Қазақстан мен Украина арасындағы екіжақты қатынастарға нұқсан келтіретін әрекет" болып саналады" деп жазды сарапшы Копытько.
Your browser doesn’t support HTML5
Украинаның су дрондары Ресейді әуреледі
Қазақстандық журналист Ардақ Бөкеева да Каспий мұнай құбыры соғыс жүргізіп жатқан ел аумағында орналасқандықтан оны "азаматтық нысан" деуге келмейді дейді.
"Біздің СІМ қарсылық білдіруге хақылы, әрине. Бірақ ол мұның барлығы кескілескен соғыс жүргіп жатқан ұрысушы елдің аумағында тұрғанын қалай жоққа шығарады? КҚК-ны 100 пайыз ресейлік компания басқаратынын, транзиттің барлық бөлігінде төтенше жағдай болмауына сол жауапты екенін қалай ұмытады? КҚК-ның 40 пайызы Ресей компанияларына қарайтыны (арасында санкцияға ұшырағандары бар), жөнелтіліп жатқан мұнайдың 20 пайызы Ресейдікі екенін ше? Қазақстан мен Америка транзит үшін төлейтін ақша [Ресей] бюджетіне түспейді деп кім айта алады?" деп сауал тастайды Бөкеева.
Оның сөзінше, нағыз бейбіт азаматтық нысандар – Киевте немесе Украинаның басқа қалаларында орыс әскерінің шабуылына ұшыраған елшіліктер мен шетелдік зауыттар, ал КҚК-ны олармен теңестірген дұрыс емес.
БҰҒАН ДЕЙІНГІ ШАБУЫЛДАР
2025 жылы КТК-ға бірнеше рет шабуыл жасалды. 17 ақпанда Ресей аумағындағы "Кропоткинская" елдімекеніндегі станциясына шабуылдады. Салдарынан мұнай айдау тоқтады. Жөндеу бірнеше айға созылды. Консорциум 18 млрд теңге шығынданғанын мәлімдеді. Қазақстан жағы Украинадан шабуылға байланысты түсініктеме беруді талап еткені, бірақ жауап келмегені айтылған.
Бұдан соң биыл 24 наурызда Ресей құбырға екінші рет шабуыл болғанын мәлімдеген. Тамыз айында сәтсіз шабуыл болған. Ал қыркүйекте КТК-ның әкімшілік кеңсесі мен теңіз терминалы, сондай-ақ оның маңындағы тұрғын аудандар дрон шабуылынан зардап шекті. Шабуыл салдарынан теңізге мұнай тиеу тоқтатылып, кейін қайта іске қосылған.
Каспий құбыр консорциумы (КҚК) мұнай құбыр желісінің ұзындығы - 1 500 шақырым. Бұл құбыр арқылы Еуропаға тасымалданатын мұнайдың 80 пайызы Қазақстанда өндіріледі. Мысалы 2024 жылы КҚК арқылы 68,6 млн тонна мұнай экспорттаған, оның 55 млн тоннасы – Қазақстан өнімі.
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ Каспий құбыр желісіне шабуыл. Қазақстан мұнай тасымалына төнген қауіпке кім кінәлі?КҚК акциясының 24% пайзына – Ресей, 19% пайызына – Қазақстан, 15% пайызына - америкалық Chevron компаниясы қожалық етеді. Акциялардың қалған бөлігі шетелдік тағы бірнеше компанияға тиесілі.
Бұл маршрут істен шықса Қазақстан мұнайының экспортына айтарлықтай қиындық туындайды. Оның салқыны елдің экономикасына ауыр тиеді. Өйткені Қазақстан бюджеті кірісінің жартысына жуығы мұнайдан түседі.
КҚК құбыр желісімен мұнай тасымалдау Украина дрондарының шабуылына ұшырамаса да техникалық себеп деген уәжбен жиі үзіледі. 2022 жылы жазда консорциумының Қара теңіздегі "Южная Озереевка" терминалындағы екі айлақтың жұмысы тоқтатылғанда кейбір сарапшы бұны "Ресейдің Украинаға соғысын қолдамаған Қазақстанға қысымы" деп тәпсірлеген.
"ҚАЗАҚСТАН ҮКІМЕТІНІҢ МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ"
Бұл оқиға бойынша Азаттық саясаттанушы Димаш Әлжановтың пікірін сұраған. Ол да шикізатын көбіне Ресей арқылы сыртқа тасымалдап, стратегиялық қателік жіберді деп Қазақстан билігін сынайды.
Саясаттанушы Димаш Әлжанов
Азаттық: Қазақстан сыртқы істер министрлігінің шабуылды Украина агрессиясы деп атағанын қалай бағалайсыз? Халықаралық құқық тұрғысынан бұл қаншалықты дұрыс?
Димаш Әлжанов: Қазақстан үкіметінің бұл жағдайдағы мүмкіндігі шектеулі екенін түсіну керек. КҚК құбырына қатысты айтсақ, бұған дейін қабылданған саяси шешімдер Қазақстанның осал тұстарын көрсетіп отыр.
Әрине, ешкім соғысты алдын ала жоспарламайды — бірақ соғыс болып отыр. Мұндай жағдайда Кремльмен өте ерекше стратегиялық қарым-қатынаста болғандықтан және Зеленский әкімшілігіне бағытталып жатқан қысым ескерілгенде, Украина тарабына қарсы мұндай үкіметтік ноталар — әрі қарай эскалация мен Қазақстанға аса тәуелді инфрақұрылымға шабуылды алдын алу талпынысы. Өйткені Қазақстаннан шығатын мұнай толығымен Қазақстанға ғана тиесілі болмаса да, ол табыс пен режимнің саяси тұрақтылығы үшін өте маңызды. Жергілікті ішкі контекст пен қоғамдағы наразылық деңгейін ескерсек, үкіметте басқа таңдау қалмады. Ол украин тарапына қысым жасап, осындай шабуылдарға әрі қарай жол бермеуге тырысып отыр. Сондықтан бұл белгілі дәрежеде мәжбүрлі шара. Сонымен бірге бұл жағдай соғыс контекстінде және Ресеймен қарым-қатынас тұрғысынан Қазақстан қазіргі жағдайда, өкінішке қарай, басқаша әрекет ете алмайтынын көрсетіп отыр.
Азаттық: Сіздіңше, Ақорда КҚК-ға жасалған шабуылдарды қалай қабылдап, оған қалай жауап беруі керек еді?
Димаш Әлжанов: Қазір айту қиын. Ақорда ұзақ мерзімді, ойластырылған әрекеттерге, әсіресе Украинамен қарым-қатынасты қайта құруға қабілетті ме, белгісіз. Ресеймен стратегиялық қатынастар мен Ресейдің Қазақстан ішіндегі шешімдерге әсерін ескерсек, бұл мүмкін бе, ол да анық емес. Екінші жағынан, реакциясыз қалу да мүмкін емес, өйткені бұл – тікелей саяси режимнің және ел мүддесіне қатысты жағдай. Мұны жұмсақ әрі ұйымдасқан түрде ескерту мен келісім арқылы шешуге болатын еді: яғни бұл нысандарға шабуыл жасалмауы үшін алдын ала ескерту және тараптар арасында келісімге келу, Украина нысананы мұқият таңдауы мүмкін еді, бірақ бұл жүзеге аспады. Сондықтан менің ойымша, әрі қарайғы эскалация Қазақстанға пайда әкелмейді.
Қазақстанның қазір қолы қысқа: бәрі бұрын қабылданған шешімдерге тіреліп отыр, сол шешімдер бүгін елдің мұнайын сыртқы нарықтарға тасымалдау мүмкіндіктеріне үлкен қауіп төндіріп тұр. Сондықтан осы сын-қатерді әртараптандыру, болашақта осындай жағдайларды болдырмау, әрі халықаралық аренада тепе-теңдікті сақтау мәселелеріне мән берген дұрыс.
Украинадағы соғыс таяу арада бітпейтін сияқты, болашақта бұл жағдай Қазақстанға қалай әсер ететінін білмейміз. Сондықтан осы барлық қауіп-қатер мен Ақорда қатты күйіттейтін ел имиджін ескере отырып, шешімдерді өте мұқият ойластыру қажет.
Азаттық: Сарапшылар бұл шабуыл Қазақстан экономикасы мен халқына зиян әкеледі деп жазады. Киев Қазақстанның мүддесіне қарсы әрекет етті деп санайтын азаматтарға бұл жағдайды қалай түсіндірер едіңіз?
Димаш Әлжанов: Біз толассыз дезинформация мен бұрмаланған ақпарат ағымында өмір сүріп отырмыз. Елде еркін медиа жоқ, тәуелсіз сарапшыларға қысым жасалған, олардың үні әлсіз. Сондықтан асығыс қорытынды жасамаған дұрыс.
Біріншіден, залалдың көлемін, қалпына келтіру тәртібін, оның қаншалықты жылдам жүретінін әлі нақты білмейміз. Барлық терминал зақымданған жоқ. Бұл экономикаға ұзақ мерзімде қалай әсер ететінін де толық бағамдай алмаймыз. Бірақ бір нәрсе анық: шығын орасан зор емес. Қазақстан экономикасы бұдан құлдырай қоймайды. Осындай жағдайда жалпы картинаны, себеп-салдар байланыстарын түсіну оңай емес. Ресейге қарсы риторика күшейіп тұрса да, Қазақстанның бұл жағдайға дұрыс әрекет ету мүмкіндіктері шектеулі.
Мүмкін Қазақстан сыртқы істер министрлігінің мәлімдемесі қатқыл болған шығар. Себебі тепе-теңдікті сақтау — Қазақстанның сыртқы саяси имиджіндегі ең маңызды және тиімді факторлардың бірі еді. Мұны жоғалтуға болмайды. Өйткені Украинаға қысым жасау немесе Ресей мүддесіне жақын позиция қоғам ішінде бірден "ресейшіл ұстаным" деп қабылданады. Бұл тұрғыда биліктің имиджі онсыз да нашар.
Азаттық: Қазақстан КҚК мұнай құбыры инфрақұрылымына жасалған дрон шабуылын "агрессия актісі" деп атап, нота жолдады және "бұл бірінші емес, үш рет қайталанып отыр" деді. Украина жағы "ешбір әрекетіміз Қазақстанға қарсы бағытталмаған" деп жауап беріп, "Қазақстан Ресейдің агрессияшыл шабуылдарын айыптамайды" деп атап өтті. Бұл нота алмасу шарасының салдары қандай болуы мүмкін?
Димаш Әлжанов: Қазір көріп отырғанымыз – бұл ноталардан кейін ешқандай үлкен дипломатиялық қадам жасалған жоқ: елшілер кері шақырылмады, Қазақстан дипломатиялық қатынастарды шектемеді. Сондықтан асықпайық. Украина мен Ресейге қатысты ақпараттық кеңістік қыз-қыз қайнап, көп асығыс пікір айтылып жатыр. Кремльге жақын сарапшылар Ресей нарративтерін қолдап, қоғамдағы поляризацияны күшейтіп жатыр. Мұндай жағдайда сабыр сақтап, оқиғаның қалай өрбитінін бақылаған маңызды.
Тағы да айтарым — Қазақстанның маневр жасау мүмкіндігі өте шектеулі. Ел ешқашан ашық түрде Ресейді қолдап, бейтараптығынан бас тартпайды, ондай болмайды. Бірақ елдер арасындағы қарым-қатынас белгілі бір деңгейде суи түсуі мүмкін. Екінші жағынан, Украина соғыс жағдайында Ресейге қысым жасау үшін мүмкін болған барлық құралды қолданады. Оның ішінде КҚК инфрақұрылымы арқылы да. Бұл түсінікті. Бірақ Қазақстан, өкінішке қарай, осы екі тараптың ортасында қалып отыр.
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ "Мәскеудің қысым құралына" айналған құбырға Астана балама таба ала ма?Азаттық: Украина Қазақстан нотасына берген жауабында: "Қазақстан Ресейдің Украинадағы азаматтық нысандарға жасаған соққыларын айыптамайды" деп көрсетті. Осы тұрғыдан алғанда КҚК инфрақұрылымына жасалған шабуылды Украина тарапынан Қазақстанға бағытталған "саяси өкпе" деп түсіндіруге бола ма?
Димаш Әлжанов: Бұл жерде қандай да бір өкпе бар деп ойламаймын. Бұл деңгейде барлығы өте прагматик түрде жүреді. Белгілі бір әрекеттер қысым көрсету үшін жасалса, енді бірі — өз позициясын нығайту немесе қарсы тарапқа залал келтіру үшін жасалады. Мұндай деңгейде ешкім өкпе немесе эмоциялық реакция туралы ойламайды. Ең бастысы — түрлі спекуляцияның тұзағына түспеу. Нақты түсінуіміз керек: Ресей жағы мұны Қазақстанға қарсы жасалған "агрессия актісі" немесе "лаңкестік шабуыл" ретінде көрсетуге бар күшін салады. Ал басқа тараптар, керісінше, жағдайды одан сайын үрейлі етіп көрсетуге тырысатын ақпарат таратады. Сондықтан эмоциялық түсіндірмелерден аулақ болған жөн.
Азаттық: 2022 жылы Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Путиннің алдында Қырымды, сондай-ақ "ДХР" мен "ЛХР" сепаратистік аймақтарын Ресей аумағы деп мойындамайтынын, БҰҰ Жарғысын басшылыққа алатынын ашық айтты. Сол уақыттан бері Қазақстан билігі соғысты бейбіт реттеу қажет екенін айтып, бейтарап позиция ұстанып келеді. Мұндай мәлімдемелер Украина үшін қаншалықты маңызды?
Димаш Әлжанов: Менің ойымша, Киев Қазақстанның бейбіт келіссөздерге қатысты позициясын жақсы түсінеді. Қазақстан алғашында Стамбұл келіссөздері кезінде Ресейдің ұсынысын қолдады, кейін Қытай ұсынған жобаны да қолдады. Сондықтан Украинада Қазақстанның қандай жағдайда тұрғанына және қандай позицияны ұстанатынына қатысты иллюзия жоқ. Сонымен бірге, Украинадағы соғыс пен Ресейдің агрессив әрекеттерін талқылағанда, Қазақстанның осы жағдайда шынымен де өте осал позицияда тұрғанын ұмытпауымыз керек. Бұл жерде мен Ақорданың риторикасын ақтап отырған жоқпын, тек бір шындықты атап өткім келеді: еліміздің қорғаныс қабілеті мен қауіпсіздігін нығайту мәселесі көп жыл бойы назардан тыс қалды. Егемендікті шын мәнінде қорғау үшін қажет күш те, жүйе де қалыптастырылмады. Осындай жағдайда Қазақстаннан мүлде басқа позиция күте алмайсың. Ресеймен ынтымақтастық мәселесінің аумағы кең, мағынасы терең. Сондықтан Қазақстан осы шеңберден шыға алмайды, осы бағытты ұстанады.