МЕМЛЕКЕТТІҢ ОНЛАЙН ДҮКЕНІ
Мемлекеттік мекемелер қажет тауарды бір ғана goszakup.gov.kz порталынан тендермен алмайды. 2022 жылдан бері осыған ұқсас OMarket.kz платформасын да қолданады. Екеуінің аздаған айырмасы бар. Мемлекеттік сатып алу порталында тауар алудан бөлек қызметтерге де конкурс жарияланады; ал OMarket.kz-ті мемлекеттік ұйымдарға арналған онлайн дүкен деп түсініңіз. Тауарды Kaspi, "Халық банк" интернет-дүкендеріндегі тәрізді таңдайды.
Your browser doesn’t support HTML5
Онлайн дүкендегі күдікті схемаларға кім жауапты?
Мысалы, платформада мемлекеттік ұйым бір қаламсап алатынын жариялайды. Сол сәтте бірнеше кәсіпкер өз өнімін ұсынады. Онлайн каталог олардың ішіндегі бағасы тиімді әрі талапқа сай келетін тауарды автоматты түрде таңдап береді.
Мекемелер мұнда негізінен сомасы аз заттарға тапсырыс береді. Бір мекеме жылына 4 мың айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде, яғни, 15 млн теңге шамасында сауда жасай алады.
Бұл неге керек болып еді?
2019 жылғы қыркүйектегі халыққа дәстүрлі жолдауында президент Қасым-Жомарт Тоқаев мемлекеттік сатып алу рәсімінің 75 пайызы бәсекеден тыс өткізіліп, шенеуніктер мен делдалдар пайдаға кенеліп жатыр деп мәлімдеп, үкіметке жағдайды ретке келтіріп, жетілдіруді тапсырған.
– 3,3 триллион теңге немесе 75 пайызы бәсекеден тыс тәсілмен бір көзден алу арқылы жұмсалған,– деген Тоқаев.
Кейін қаржы министрлігі міндеттелген жұмысты орындау аясында тендерді толығымен электрон форматқа, ашық алаңға көшірді. Кейін кей жағдайда конкурс жеңімпазын анықтау тым ұзаққа созылып, ұсақ-түйек заттар уақытылы жеткізілмей жатқанын айтты. Осыған байланысты электрон дүкен жүйесін енгізді. "Онлайн дүкен бюрократияға салынбай, тауарға аз күн ішінде тапсырыс беруге тиімді" деп ұғындырды мемлекеттік орган.
OMARKET ТӨҢІРЕГІНДЕГІ ДАУ-ДАМАЙ
OMarket.kz деп аталатын осы тауарлар каталогі жоспардағыдай мінсіз болғанға ұқсамайды. Биыл қолданылып келе жатқанына үш жыл толғанда әлеуметтік желі мен бұқаралық ақпарат құралдарының бетінде оның жұмысына сын айтылып, мекеме, платформа және кәсіпкер үштігі арасындағы күдікті схемалар қызу талқыланды . Алдымен қоғам белсендісі Бибек Жүнісов дабыл қағып , президент пен өзге де құзырлы органдарға жүгінді.
Оның айтуынша, мемлекеттік қызметкерлер өзімен байланысы бар кәсіпкерлерді жеңімпаз қылады. Сатып алу рәсімі кезінде саудагер тауарды өте арзан бағалайды. Плафторма оны автоматты түрде жеңімпаз қылып белгілегеннен кейін мекеме мен кәсіпкер келісімшартты өзгертіп, бағаны әлдеқайда жоғарылатады. Қоғам белсендісі кей жағдайда бағасына сай емес тауарды да ала салады дейді.
Omarket арқылы мемлекетке тауар сатқан кәсіпкер әр саудадан пайыз ақша төлейді. Отандық өндірушілердікі – 3 пайыз, шетелдіктердікі – 5 пайыз. Мәселе көтеріп жүрген Бибек Жүнісовтің өзі де бұрын кәсіпкер ретінде мемлекеттік сатып алу рәсімдеріне қатысқан. Ол мемлекеттік платформа тұрғанда жеке сайтқа комиссия төлеуді артық санайды.
– Бұрыннан келе жатқан goszakup.gov.kz деген сайтымыз бар. Қаншама жыл бойы жұмыс істеп келді. Өте жақсы істейді. Уақыт өте кемшіліктерін түзеп, толықтырып отырды. Оны жақсы деңгейге жеткізгенде тағы да бір сайт жасап шығарғаны дұрыс болмады. Goszakup – біріншіден, мемлекеттік сайт. Тендерден пайыз ұстамайды. 1 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен 20 айлық есептік көрсеткіш мөлшеріне дейінгі аралықта жылдық абонемент қана төлейміз. Бұл көп сома емес, әлдеқайда тиімді. Оның ең басты ерекшелігі – бәсекелестік. Тендер жариялайды, көп компания қатысады, бағаны түсіреді. Осылай тауарды жеткізіп беріп отырады. Ал қазір Оmarket-те мемлекеттен қанша қаржы бөлінсе, дәл сол ақшаға тауар сатып алады. Мемлекеттік сатып алу порталында тендер өткізсе, 30-40 пайыз ұтымды болар еді. Осылайша бюджетті үнемдеуге болады, – деді қоғам белсендісі Азаттық тілшісіне.
Бибек Жүнісов Goszakup порталы уақыт тиімділігі жағынан да Omarket платформасымен теңескенін айтады.
– Мемлекттік сатып алу сайтында тендер жариялап, ұсыныс қабылдау жеті күнге созылатын. Ал Omarket сайтын 2022 жылы енгізгенде, бұл процесс үш күнде бітетін болды. Төрт күн уақытты үнемдеді. Биыл, 2025 жылы жаңа заң қабылданып, президент қол қойды. Енді Goszakup сайтында да тендер жариялап, құжат қабылдау үш күн болады. Осылайша Omarket-тің әу бастағы маңызы жойылды, – деген белсенді үкіметтің онлайн дүкенмен сауда жасасуын тендерді бұрмалаудың жаңа тәсілі дейді.
Omarket платформасының басшысы Дархан Біржанов айыптаудың бәрін негізсіз санайды. Ол алынатын пайыз ақша сайтты ұстап тұруға және еңбекақыға жұмсалатынын алға тартты. Айтуынша, сайтты жасауға мемлекет ақшасы бөлінбеген. Біржанов конкурс адамның қатысуынсыз өтетінін, бұл тендердің өңін айналдыру тәсіліне жатпайтынын, тіпті мұны тендер деп атауға келмейтінін айтты.
– OMarket платформасындағы кәсіпкерлер бір-бірінің тауарға қойған бағасын көріп, тапсырыс алу үшін құнын төмендете алады, яғни, ашық бәсеке. Платформаны әзірлеуге, техникалық қолдауға, серверлік жабдыққа немесе сүйемелдеуге мемлекет бюджетінен бір тиын да бөлінбеді. Платформаны білікті 150 IT-маманнан тұратын команда күтіп ұстайды. Біздің маркетплейстегі тариф өзге квазимемлекеттік платформалардың тарифінен төмен, Қазақстандағы, Ресейдегі танымал маркетплейстердің комиссияларынан да айтарлықтай төмен. Сонымен қатар біз аудандар мен ауылдарға жеткізілетін тауарларды ай сайын субсидиялаймыз, – деді Дархан Біржанов .
МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТЕН – ЖЕКЕ КӘСІПКЕ
Расымен, Omarket сайты мемлекет ақшасына жасалмаған. Десе де платформа мемлекеттің қойған талаптарына лайықталып әзірленген. 2020 жылы қаржы министрлігі онлайн каталог жасауға тендер жариялаған еді. Сол кезде осы сайттың иесі – "Электрондық коммерция орталығы" деген жеке компания жеңіп , платформаны жасап шықты. Бірақ қызметіне ақша алмады, тендерді шартты түрде 1 теңгеге ұтып алды. Қаржы министрлігі онлайн дүкенді пилоттық режимде қолданып көрді.
Министрлік 2 жыл сынақтан кейін, 2022 жылы түпкілікті түрде электрон каталог қолдануды ұйғарды. Енді, шын мәнінде, осындай тәсілге көшу үшін онлайн дүкендер арасында тендер шығарды. Бұл кезде де 2020 жылы жасалған Omarket сайты байқауға қатысты. Әу баста үкімет талабына сай құрылған сайт жеңіске жетті .
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ "Ел назары ауған сайын жасырып жатыр". Мемлекеттік сатып алу порталы, тендер және жемқорлық қатеріБір айта кетерлігі, платформа иесінің Қаржы министрлігімен тікелей байланысы болған. Тарқатып айтсақ, министрлік қарамағында "Электрондық қаржы орталығы" деген мекеме бар. Ол – мемлекеттік сатып алу порталының бірыңғай операторы, мемлекеттік сатып алу жүйесінің ресми басқарушысы. Omarket осы ұйымның тапсырысымен әзірленген. Ал Omarket-тің қожайыны Дархан Біржанов 2019 жылы "Электрондық қаржы орталығы" компаниясы төрағасының орынбасары болды . Өзі Facebook парақшасында бұл жерде 7 жыл істегенін жазған . Ол 2019 жылдың желтоқсанында мемлекет қарауындағы ұйымның лауазымды қызметінен кетіп, бір ай ішінде IT саласында жеке компания құрған. Атауы бұрынғы жұмыс орнымен ұқсас, "Электрондық коммерция орталығы" деп аталады. Сөйтіп сол 2020 жылғы бұрын өзі басшы қызметінде отырған ұйымның тендерін жеңген.
Бұл жерде заңға қайшы әрекет бар ма, жоқ па, бізге белгісіз. қаржы министрлігіне бұл мүдделер қайшылығын туғызбай ма деп сауал жолдадық, министрлік жауап беруден бас тартты.
Ал Дархан Біржановтың өзі қаржы министрлігінде қызмет істегенін жасырмайтынын , тендерді ашық бәсекеде иеленгенін айтады.
КҮДІКТІ СХЕМАЛАР
Платформа жұмысына қатысты дау-дамай көбейген шақта қаржы мониторингі агенттігі ондағы сауда-саттық рәсімдеріне талдау бастады. Әзірге 8,3 млрд теңгеге жасасқан сауданы зерделеп, оның тең жартысы – 4 млрд теңгенің саудасында баға аса жоғары қойылғанын анықтағанын хабарлады.
– Жүйе баға ұсыныстарын автоматты түрде салыстырып, ең төмен баға ұсынған жеткізушіні таңдайды. Процесс толықтай ашық сияқты көрінгенімен, біз әуелгі және кейінгі келісімшарттағы нақты баға арасында айырмашылық барын мезгіл-мезгіл анықтап келдік, – деді қаржы мониторингі агенттігі төрағасының орынбасары Қайрат Бижанов 7 қазанда үкімет отырысында.
Қайрат Бижановтың сөзіне қарағанда, платформада тексеруші органдарға конкурс талапқа сай өткендей көрсету үшін әртүрлі айла-тәсіл жасалған. Мысалы, конкурсқа қатысып жатқан кейбір дүкендер сатылатын затты мыңдаған есе жоғары бағалаған. Осы арқылы тауардың орташа құны жоғары болады. Тексерушілерге мемлекеттік мекеме затты орташа құнынан әлдеқайда арзанға алғандай көрінеді. Бұл жерде мемлекеттік мекеме, платформа, тауарды тым арзанға қойып жеңіп алған дүкен және бағаны аса жоғары қойған дүкен сынды бірнеше тарап өзара сөз байласқан деген күдік туады.
– Қарапайым скотчтың бағасы әртүрлі – 2 теңгеден 99 мың теңгеге дейін. Айырмасы шамамен 50 мың есе. Бұл орташа бағаны жасанды түрде көтеру үшін істеледі, – деді қаржы мониторингі агенттігі төрағасының орынбасары Қайрат Бижанов.
Азаттық радиосы қазан айында анықталған кемшіліктерден кейін қандай қорытынды шыққанын білу үшін қаржы мониторингі агенттігіне хат жолдап, жауаптылар анықталды ма деп сұрады. Агенттік талдау әлі аяқталмағанын, үкіметке кемшіліктерді реттеу үшін шара қолдануды ұсынатынын айтып жауап берді. Сонымен бірге қылмыстық заң бұзу фактісі табылса, жауапкершілік қарастырылатынын жазды. Ал қаржы министрлігі онлайн дүкеннің осал тұстарын жою үшін жұмыс істеп жатқанын білдірді.
Сонда қаржы қылмыстарын тергейтін ұйым анықтаған 4 млрд теңгенің күдікті схемалары белгілі. Бірақ әзірге бұған бола ешкім жауапқа тартылған жоқ.